თვალთხევი
საგარეჯოს ძველად ,,თვალი’’ ერქვა. დღეს საგარეჯოს ძველ
სახელს იმ დიდი ხეობის სახელი გვახსენებს, რომელიც საგარეჯოს ორ ნაწილად ჰყოფს–თვალხევი.მის
კალაპოტში მომდინარე, იმავე სახელწოდების მდინარე იმდენად წყალუხვი ყოფილა რომ ათეულობით
წისქვილს ამუშავებდა. მისი წყალი თევზითაც უხვად ამარაგებდა საგარეჯოს მოსახლეობას,ზაფხულში
სამჯერადად რწყავდა ბაღჩა–ვენახებს, ხეხილის ბაღებს.
მდინარე თვალთხევიდან გამომდინარე ნაკადულები ულამაზეს
და ეგზოტიკურ გარემოს უქმნიდა ბაღ– ვენახებში ჩაფლულ წითელი კრამიტით გადახურულ
ოდა–სახლებს, ერთიან ბაღნარად ქცეულ მიწიერ
ედემად აქცევდა დაბა–სოფელს.
ისტორიული წყაროები მე-18 საუკუნეში სოფელს თვალს უწოდებდნენ,
რაც სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით წყლის სათავეს და სილამაზის სინონიმსაც ნიშნავდა, ხოლო შემდეგ სოფელს სახელი შეეცვალა და საგარეჯო ეწოდა ნიშნად დავით გარეჯის
უდიდესი კომპლექსის საკუთრებისა და,, თვალი ‘’თანდათან დავიწყების ბურუსში ჩაიძირა,
მხოლოდ მდინარის ხეობას და ერთ სამლოცველოს ,,თვალწმიდა გიორგისღა’’ შერჩა ეს სახელი.
მდინარე ,,თვალთხევი’’ შუაზე ყოფს საგარეჯოს, ამიტომ ,,თვალთხევის’’ მარჯვენა სანაპირო გაღმაუბნად იწოდება,ხოლო მარცხენა
–გამოღმა სანაპირო–საგარეჯოდ. მდინარე ,,თვალთხევი’’თავისი აუზით ერთ–ერთი დიდი და
გრძელი მდინარეა მთელ გარე კახეთში, რომელიც სათავეს იღებს ცივ –გომბორის მთებში
,,დათვის საცხვრეში’’, მეორე შტო კი ,,ლეწინში’’– ქურდოვანიძეების მთის ძირში.
ამ ორ შტოს შუა დევს ,,რაზიას ‘’მთა, ამ მთების ჩრდილო
მხრიდან,, კისისხევის’’ სათავე იწყება, რომელიც მდინარე ალაზნის შენაკადია.
თვალთხევის შენაკადებია: ქობთხევი, რომელიც ფშავლის ნადგომრებიდან გამოდის. ქობთხევს
მეორე პატარა ხევიც ერთვის და ორივე ეს ხევი თვალთხევს ერთვის მარჯვენა მხრიდან.
ბებერი კლდის მხრიდან გამოდის და მახიასთან ერთვის თვალთხევს
ერთი პატარა ხევიც მარცხენა მხრიდან.
თვალთხევი ძველთაგანვე წყალუხვი მდინარე იყო, მაგრამ
მას შემდეგ, რაც საგარეჯოს მოსახლეობა გაიზარდა და კომუნიკალური მეურნეობაც ქალაქის
ტიპის მეურნეობად გადაიქცა, თვალთხევის შემდინარე
წყაროები კომუნალური მეურნეობის საკუთრებად, თვალთხევი კი მშრალ ხევად იქცა. მასში
წყალი მხოლოდ ზამთრისა და გაზაფხულის უხვნალექიან პერიოდში თუ მოედინება.
თვალთხევს ძველთაგანვე კვებავდა მთის პატარ– პატარა წყაროები, მაგრამ მისი მთავარი მკვებავი
არის ტყე –პარკ,,სათავიდან ‘’და გაზაფხულობით მახიაზე გამომდინარე წყალუხვი, დიდი დებეტის
მქონე წყაროები.
რაც შეეხება გაზაფხულისა და ზაფხულს პირველ ნახევარში მოსულ დიდ წვიმებს, ისინი ისე განრისხდებოდნენ ხოლმე, რომ მისი სანაპიროები
ვეღარ იტევდა მთებიდან გამომდინარე ღვარცოფიან
თქეშს, რომ აქ მცხოვრებ მოსახლეობას დიდ სტიქიურ უბედურებად ატყდებოდა თავზე. ხალხის
ხსოვნამ და ისტორიულმა წყაროებმა შემოინახა გარეჯული ქრონიკები, როცა განრისხებულმა
თვალთხევმა დიდი უბედურება დაატეხა მის ორივე სანაპიროზე მცხოვრებ მოსახლეობას. ეს
თარიღები 1883 და 1895 წლებში ფართოდ ასახა მეცხრამეტე საუკუნის ისეთმა გაზეთებმა,
როგორიც იყო დიდი ილიას ,,ივერია’’ და საქვეყნოდ
ცნობილი ,,დროება.’’ აქ მცხოვრები ასეულობით კომლი გლეხობა აიყარა და უფრო უსაფრთხო
ადგილებზე დაიდო ბინა.
მდინარე თვალთხევს გაღმაუბანში მარჯვენა მხრიდან ერთვის
საკმაოდ აბეზარი შენაკადი– ,,ტოპეშაურასხევი’’, რომელიც სათავეს იღებს წმინდა შიოს
და წმინდა ელია წინასწარმეტყველის მთიდან ,,ტოპეშაურასხევს’’ ერთვის გაღმაუბანში საღორიის
ანუ კოტომაანთ ხევი, რომელიც სათავეს იღებს
ტოპონიმ ,,კოცნძეულის’’ მიდამოებში. ამ შენაკადებს გარდა, თვალთხევს კვებავს ,,ტიკიაურა’’,
რომელიც თვალთხევს ერთვის მინდორ ,,კოსტაფეს
‘’მიდამოებში, თვალთხევის თანამგზავრი ღელეები იყო ,,დოდოს ჭალა ‘’,,ლეკიაურა’’ და
სხვა ღელეები, რომლებიც ქალაქის მოსახლეობამ დაჯაბნა და თავის საკარმიდამოებად გადააქცია. ისე კი როცა ბუნება ,,განრისხდება’’
ხოლმე და გადაუღებელი წვიმები თავს აიწყვეტავს, ქალაქის ბუნებრივი კონფიგურაცია ერთიან
ხეობად გადაიქცევა ხოლმე.
როცა სტიქია აბობოქრდება თვალთხევს ,,მხარს უბავს ‘’ხოლმე
მისი აბეზარი მეტოქე ,,წიფლისხევი’’, რომელიც სათავეს იღებს ასევე ცივგომბორის მთებში,
ცივ– კოდის მიდამოებში. თურმე, ყოფილა შემთხვევა, როცა სტიქიის გამო ისე მომხდარა,
რომ ეს ორი ხეობა გაერთიანებულა და საკმაოდ დიდი ზარალიც მიუყენებია საგარეჯოსთვის.
